Trudno wyobrazić sobie współczesny dom funkcjonujący bez prądu. Ta niezbędna nam już energia, pozwala oświetlać nasze mieszkania, korzystać z lodówek, pralek, telewizorów, podgrzewać wodę czy ogrzewać całe mieszkania.
Optymalne korzystanie z “uwięzionego” w instalacji ładunku elektrycznego możliwe jest dzięki urządzeniom, które zapewniają dostęp do ukrytych w ścianach przewodników, a także pozwalają na kontrolowanie prądu i “sterowanie” nim. Urządzenia te, to stanowiący integralną część instalacji elektrycznej osprzęt elektroinstalacyjny, w skład którego wchodzą m.in. gniazda, łączniki czy puszki elektroinstalacyjne.
Puszki elektroinstalacyjne
Są to pojemniki, w których łączy się i rozgałęzia przewody, w których osadza się gniazda i łączniki. W zależności od sposobu montażu puszki, rozróżnia się puszki natynkowe i podtynkowe.
Puszki natynkowe mocowane są na powierzchni ściany (wyposażone są we wsporniki, które umożliwiają ich montaż do podłoża). Puszki natynkowe wykorzystywane są tylko jako pojemnik, w którym rozdziela się obwody. Nie osadza się w nich gniazd czy łączników.
Puszki podtynkowe umieszczane są w ścianie, nie wystają one poza jej płaszczyznę.
W sprzedaży dostępne są puszki podtynkowe do ścian murowanych oraz do ścian z płyt kartonowo-gipsowych. Te pierwsze, mocowane są na stałe w tynku podczas tynkowania ścian, a ich krawędzie nie wystają ponad tynk. Puszki do ścian z płyt kartonowo-gipsowych zakończone są kołnierzem, który opiera się na płycie, uniemożliwiając zapadnięcie się puszki.
Puszki podtynkowe produkowane są w dwóch wersjach: z pokrywką lub bez. Te pierwsze zazwyczaj wykorzystuje się do łączenia lub rozgałęziania przewodów (umieszczane są one najczęściej pod sufitem). Natomiast do osadzania gniazd i łączników wykorzystuje się puszki bez pokrywek. Możliwe jest także wykorzystanie puszek głębokich, które umożliwiają połączenie tych dwóch funkcji - w jednej puszce przeprowadza się przewody i umieszcza gniazdo lub łącznik. Takie rozwiązanie cieszy się w ostatnich czasach bardzo dużą popularnością. Powiększona głębokość puszki pozwala na wykorzystanie jednego pojemnika do jednoczesnego rozdziału obwodów i umiejscowienia np. gniazda.
Puszki mogą być pojedyncze lub kilkumiejscowe. W pojedynczej puszce mieści się tylko jeden element osprzętu. Aby zamontować obok siebie kilka elementów, np. gniazdo i łącznik lub dwa łączniki, należy zastosować puszki kilkumiejscowe. W sprzedaży dostępne są gotowe modele dwu-, trzy-, cztero-, a nawet pięciomiejscowe. Innym rozwiązaniem jest zestawienie kilku puszek pojedynczych i połączenie ich specjalnymi zatrzaskami.
Łączniki
Popularnie nazywane kontaktami, w przeważającej mierze używane są do zapalenia i gaszenia światła, ale stosuje się je także jako włącznik dzwonka, łącznik umożliwiający włączanie i wyłączania urządzeń grzewczych czy np. mechanizmu zasuwania czy rozsuwania żaluzji.
Ze względu na sposób obsługi wyróżnia się łączniki klawiszowe, obrotowe, suwakowe, dotykowe oraz sterowane pilotem. Najbardziej popularne, powszechnie stosowane są obecnie łączniki klawiszowe. Mogą one występować w dwóch wersjach, jako łączniki jednoklawiszowe lub dwuklawiszowe. Łączniki składające się z jednego klawisza umożliwiają sterowanie tylko jednym obwodem. Łączniki dwuklawiszowe pozwalają na włączanie i wyłączanie kilku oddzielnych obwodów (np. wyłączenie połowy żarówek w żyrandolu).
Sterowanie za pomocą pokrętła, suwaka czy dotyku wykorzystywane jest przede wszystkim w ściemniaczach. Są to łączniki, które oprócz włączania i wyłączania, umożliwiają dodatkowo zmianę natężenia światła. Ponieważ nie wszystkie ściemniacze działają ze świetlówkami energooszczędnymi, kupując taki rodzaj łącznika należy sprawdzić, czy będą one współpracować z używanymi źródłami światła.
Rodzaje łącznika są także zróżnicowane ze względu na ilość zastosowanych w pomieszczeniu punktów obsługujących obwód.
Najczęściej stosuje się jeden łącznik, umieszczony w pobliżu drzwi prowadzących do danego pomieszczenia. W takim przypadku wykorzystuje się łączniki zwierne, które zwierając lub rozwierając obwód powodują zapalenie lub wyłączenie światła.
Jeżeli istnieje potrzeba sterowania jedną lampę z dwóch lub większej ilości punktów (np. w przypadku długiego korytarza czy pomieszczenia, do którego można wejść z kilku miejsc), stosuje się łączniki przełączające (tzw. schodowe) i krzyżowe. Te pierwsze umożliwiają włączanie jednego obwodu z dwóch punktów. Ażeby obsługiwać obwód z większej ilości miejsc, konieczne jest zastosowanie dwóch łączników przełączających i dołączenie do nich łączników krzyżowych.
Łączniki wykorzystywane do obsługi światła to łączniki stabilne, które po naciśnięciu klawisza zwierają obwód i pozostają w tej pozycji, dopóki klawisz nie zostanie przełączony. Jeżeli jednak łącznik jest wykorzystywany do obsługi dzwonka przy drzwiach, konieczne jest zastosowanie łącznika chwilowego, który zwiera obwód tylko w momencie naciskania na przycisk.
Gniazda przyłączeniowe
Powszechnie funkcjonujące pod nazwą "gniazdka", umożliwiają podłączanie do instalacji elektrycznej odbiorników energii, czyli np. sprzętu RTV i AGD.
Standardowo, wszystkie gniazdka montowane w nowych czy modernizowanych instalacjach muszą mieć styk ochronny. W przypadku gniazdek produkowanych w Polsce jest to bolec, dostępne są także gniazdka typu schucko, które zamiast bolca mają dwa zaciski ochronne.
Oprócz tego gniazdka mogą być wyposażone w dodatkowe zabezpieczenia i funkcje.
Gniazdka z wyrzutnikiem wtyczki zapobiegają wyrwaniu gniazdka, ułatwiają wyjmowanie wtyczki.
Do pomieszczeń, w których osprzęt jest narażony na zachlapanie (łazienki), przeznaczone są gniazdka bryzgoszczelne, wyposażone w uszczelki i klapkę.
W pokojach dziecinnych warto stosować gniazdka zabezpieczone klapką lub takie, które działają tylko w zetknięciu z wtyczką, natomiast uniemożliwiają wetknięcia w otwory innych przedmiotów. Możliwe jest także zastosowanie specjalnych zaślepek, które pozwolą zabezpieczyć standardowe gniazdka. Zabezpieczające przed porażeniem prądem są także gniazdka z wyłącznikami różnicowoprądowymi, polecane szczególnie do wykorzystania w starych instalacjach.
Zarówno gniazda przyłączeniowe, jak i łączniki produkowane są jako podtynkowe, które instaluje się w puszkach oraz nadtynkowe, mocowane na powierzchni ściany.
Wzornictwo osprzętu, jego kolorystyka są bardzo różnorodne, przy czym gniazdka i łączniki produkowane są we "wzorniczych zestawach" tak, aby mogły stanowić komplet.
Ograniczniki przepięć
Bardzo istotnym zagadnieniem dotyczącym instalacji elektrycznej jest także ochrona podłączonych do niej urządzeń.
Urządzenia elektroniczne są bardzo czułe na przepięcia, które mogą powstać w instalacji elektrycznej np. pod wpływem wyładowań atmosferycznych. Zabezpieczenie instalacji wewnętrznej przed przepięciami powinno rozpocząć się od wykonania połączeń wyrównawczych. Następnym etapem jest zainstalowanie ograniczników przepięć.
Ograniczniki występują w trzech klasach, oznaczanych symbolami B, C, D. Dobierając ograniczniki należy uwzględnić intensywność wyładowań atmosferycznych na danym terenie, lokalizację budynku, rodzaj sieci energetycznej zasilającej budynek, a także wartość materialną chronionych urządzeń.
Ograniczniki pierwszego stopnia, oznaczane symbolem B, montuje się na początku instalacji, w złączu kablowym lub rozdzielnicy głównej. Stosuje się je przede wszystkim w domach z instalacją odgromową lub zasilanych poprzez linię napowietrzną. Urządzenia drugiego stopnia, klasy C, umieszczane są w rozdzielnicach, przy czym odległość ogranicznika od chronionego urządzenia nie powinna przekraczać 20 m. W budynkach zasilanych linią biegnącą pod ziemią, bez instalacji odgromowej można stosować ograniczniki klasy C jako zabezpieczenie pierwszego stopnia. Ogranicznik trzeciego stopnia, oznaczany symbolem D, wykorzystywany jest w przypadku zabezpieczenia szczególnie wrażliwych odbiorników. Umieszczany jest bezpośrednio w ich sąsiedztwie (np. w przewodzie zasilającym, rozgałęźniku, czy w gniazdku). Trzeba jednak zaznaczyć, że zastosowanie wyłącznie ogranicznika klasy D nie gwarantuje 100% ochrony. Jego prawidłowe funkcjonowanie możliwe jest tylko przy jednoczesnym zastosowaniu w głównej rozdzielnicy ogranicznika wyższej klasy C.
Standardowo ograniczniki poszczególnych klas stanowią pojedyncze urządzenia. Dostępne są także ograniczniki kompleksowe, które w jednym urządzeniu zawierają ograniczniki trzech lub dwóch stopni.
Zasady rozmieszczania osprzętu
Rozmieszczenie osprzętu, jego ilość powinny być starannie przemyślane, tak, aby umożliwiły późniejsze komfortowe korzystanie z instalacji elektrycznej. Projektując rozmieszczenie osprzętu powinno się przewidzieć umeblowanie pomieszczeń, miejsca, w których będzie znajdować się sprzęt elektroniczny oraz ilość tego sprzętu. Dzięki ustaleniu takich wytycznych uniknie się późniejszego dokładania gniazdek i kontaktów, przeciągania kabli czy dokładania przedłużaczy.
Warto również poznać kilka zasad dotyczących rozmieszenia osprzętu, które mogą okazać się przydatne podczas wykonywania projektu.
W poszczególnych pomieszczeniach powinno znajdować się:
w pokojach - co najmniej jedno gniazdo na każde 5m2, na wysokości 0,2-0,3 m nad podłogą,
w przedpokoju - minimum jedno gniazdo,
w kuchni - co najmniej 5 gniazd ze stykiem ochronnym, w tym jedno 16 amperowe. Ponieważ kuchnia najczęściej zabudowana jest szafkami, gniazda umieszcza się na wysokości przynajmniej 0,85 m nad podłogą.
w łazience - dwa gniazdka bryzgoszczelne ze stykiem ochronnym, w tym jedno wysokoprądowe do przyłączenia pralki, zamontowane na wysokości 1,4 m.
Kontakty najwygodniej jest umieszczać przy wejściu do pomieszczenia, w przypadku pomieszczeń przejściowych wygodnie jest stosować kontakty schodowe, montowane przy każdych drzwiach.
